Ons indiaanse verleden



“Het Indiaanse verleden van ons koninkrijk”, oratie Prof. dr. Corinne Hofman.
‘Het cultureel erfgoed van de Nederlandse Antillen en Aruba is slecht bekend, in Nederland en ter plaatse. Archeologisch onderzoek kan en moet een einde maken aan indianenverhalen à la Pirates of the Caribbean’. Dit zegt prof.dr. Corinne Hofman in haar oratie.
Nieuwe status

Eind 2008 krijgen de eilanden Saba, St. Eustatius en Bonaire een nieuwe status, vergelijkbaar met die van Nederlandse gemeenten. Dat zal ook gevolgen hebben voor de wetgeving op het gebied van cultureel erfgoed en archeologisch onderzoek.

De verstoorder betaalt

De Nederlandse Antillen hebben nog niet verzocht om het Verdrag van Valetta, geldig in Europa, ook van toepassing te laten zijn op de eilanden. Dit verdrag houdt in dat de verstoorder betaalt, en schrijft voor dat voorafgaand aan iedere bouwactiviteit een afweging van archeologische belangen plaats heeft, en dat een projectontwikkelaar rekening moet houden met archeologisch onderzoek voordat er gebouwd gaat worden. Op de Franse Antillen geldt het verdrag wel.

Hotelbouw

De urgentie is hoog als het om wetgeving ter bescherming van cultureel erfgoed gaat, zo waarschuwt Hofman, hoogleraar in de archeologie van het Caraïbische gebied, ‘met bijzondere aandacht voor de gebieden waarmee Nederland een historische band heeft’.

Niet alleen orkanen en kusterosie, maar ook grootscheepse projectontwikkeling, vooral hotelbouw, vernietigen het kwetsbare bodemarchief op de Caraï-bische eilanden. Dorpen worden weg-gevaagd, en eeuwenoude voorwerpen liggen te grabbel op de stranden. Op dinsdag 18 maart hield Hofman haar oratie.

Eilandcentrische visie
De verschillen in wetgeving zijn symptomatisch voor de insulaire manier waarop Franse, Nederlandse, Britse en Amerikaanse archeologen het gebied tot voor zeer kort bestudeerden. Fransen werkten op Franse eilanden, Britten op voormalig Britse, en Amerikanen op Puerto Rico en de Amerikaanse Virgin Islands. Alleen op Cuba en in de Dominicaanse Republiek werken lokaal opgeleide archeologen.

Dit heeft geleid tot een ‘eilandcentrische’ visie op het gebied. De eilanden in het gebied werden gezien als culturen die nauwelijks met elkaar in contact stonden voordat Columbus aan de horizon verscheen. Deze eilandcentrische visie wordt gedeeld door de bewoners zelf, vertelt Hofman. Zij ontlenen hun identiteit aan geschiedenisboeken die zijn geschreven door koloniserende mogendheden, en voelen zich in de eerste plaats eilandbewoner: Sabaan, Statiaan of Trini.

Verbindingsweg
Hofman en haar Leidse collega’s door-breken sinds de jaren ’90 dit patroon, en zoeken de internationale samenwerking. Daardoor hebben ze aan kunnen tonen dat de Caraïbische Zee allerminst een barrière is, maar juist een verbindingsweg tussen de honderden eilanden en de landen die eraan grenzen.

Strontium
De Leidse onderzoekers hebben bijvoor-beeld voor een vindplaats op Guadeloupe laten zien dat 25% van de daar begraven individuen elders geboren was en dus pas op latere leeftijd naar het dorp was gekomen. Dit deden ze door de verhouding van strontiumelementen en bot en tanden te vergelijken met de verhouding waarin strontium op de verschillende eilanden voorkomt.



De Dominicaanse missionaris
Jean Baptiste Labat heeft
deze print van ‘Kalinago’ (Carib)
Indianen gemaakt in een
boek over de Oost-Caribische
eilanden, vnl. Guadeloupe
en Martinique


Netwerkstructuren
8000 jaar geleden kwamen de eerste jagers-vissers-verzamelaars van het Zuid- en Midden-Amerikaanse vasteland het gebied verkennen, waarna ze zich gaandeweg op steeds meer eilanden vestigden. Over grote afstanden maakten ze kanotochten en communiceerden ze met elkaar. Ze wisselden nieuws uit, transporteerden goederen. namen deel aan rituelen, sloten huwelijken en voerden oorlog.

Aanvankelijk was deze eilandensamen-leving egalitair, de laatste eeuwen voor de Europese verovering ontwikkelden zich complexe hiërarchische netwerk-structuren. De wisselende netwerken vormden de basis voor de uitwisseling na 1492 van gewassen, dieren, goede-ren, mensen en ziektes tussen het Oostelijk en het Westelijk halfrond.

Syfilis

Met een onlangs verkregen Vici-subsidie willen Hofman en collega’s de ontwikkeling van de mobiliteitspatronen en uitwisselingsnetwerken verder ana-lyseren, in samenwerking met ecologen, moleculair biologen, geochemici, historici en antropologen.

Bioantropologisch onderzoek kan bijvoor-beeld licht werpen op het ‘syfilisdebat’: nam Columbus syfilis mee uit Amerika, of was het – ook – een autochtone Europese ziekte?

Johnny Depp

Het cultureel erfgoed van de Nederlandse Antillen en Aruba is deel van het koninkrijk der Nederlanden, maar het is slecht bekend. De westerse beeldvorming van het Indiaanse erfgoed van de Caraïben wordt nog steeds bepaald door ‘indianenverhalen’, aldus Hofman. Die zijn gebaseerd op vooroordelen uit de late Middeleeuwen, en hebben vanaf Columbus een scheef, maar hardnekkig beeld neergezet.

Als voorbeeld noemt ze de filmtrilogie Pirates of the Caribbean, waarin Johnny Depp als kapitein Sparrow op een van de eilanden gevangen wordt genomen door een stam inboorlingen. Deze inboorlingen vertonen ‘een wonderlijk mengsel van Maya-, Papua- en Yoruba- invloeden, en willen de kapitein offeren en opeten’.

Schedels en botten
Het is hoog tijd voor een grondige her-ziening van de koloniale canon, vindt Hofman. En alleen onderzoek van het materieel erfgoed kan deze indianenverhalen ontzenuwen.

Voor kannibalisme, overigens een neologisme dat we aan Columbus te danken hebben, is bijvoorbeeld geen enkel archeologisch bewijs gevonden in het Caraïbische gebied. Columbus zag schedels en botten aan de dakbalken hangen, en veronderstelde dat hij met de Caniba te maken had, de strijders van de Mongoolse veroveraar de Grote Khan, bekend uit Marco Polo. Hij was immers in Azië?

Het ging echter waarschijnlijk om rituele antropofagie: het offeren van menselijke lichaamsdelen om de kracht van een overledene te laten voortleven in zijn nakomelingen. Grafonderzoek van Hofman en haar team op onder andere Saba lijkt deze interpretatie te bevestigen.