Libertat ekonómiko



Charla na konmemorashon di lantamentu di katibu, Mangazina di Rei, 16 di novèmber 2007.

Na promé lugá mi tin ku bisa ku el a strañá mi un tiki ku Sr. Nòchi Coffie na nòmber di SKAL a invitá mi pa mi tene un charla aki awe nòchi. Ta konosí ku mi no ta interesá mas den tur e konmemorashonnan di lantamentu di katibu na Kòrsou i último 5 aña na Boneiru tambe. Pèrmití mi splika di kon.

Tur grupo di komunidatnan rònt mundu ku a pasa dor di un periodo di inhustisia, ta lanta monumento awendia i ta tene konmemorashon pa vooral nos no lubidá. Armenonan di Medio-Oriente ta konmemorá e genisidio kometé kontra nan dor di e Turkonan den kuminsamentu di siglo 20. E pueblonan Asiátiko di Cambodia i Laos ta konmemorá e matanzanan na man di e komunista Pol Pot durante añanan ‘60 i ’70 di siglo pasá. Hudiunan ta konmemorá e holokousto durante Segundo Guera Mundial. I e pueblo di e pais Afrikano Ruanda ta konmemorá ku na aña 1994 e tribu di e Hutu-nan a mata mas ku 500.000 mil persona di e tribu di Tutsi-nan ku skopèt i machete den nan propio pais.

Kende mester kòrda kiko?
Mi pregunta ta dòble: Kende no mester lubidá, i kiko nos no mester lubidá? Pa tur hende presente aki sklabitut no ta nada otro ku historia. Nos niun di nos no a pasa dor di dje. Pues, kende mester konmemorá kiko? Si nos ta bai den historia personal di kada un di nos aki, bèk te den siglo 17 te 19, nos lo ripará ku algun di nos tabata bòmba, otronan tabata doño di katibu òf a yuda outoridat kontra Martis di Catalina Janga, mientras ku gran mayoria di nos antepasadonan no a hasi nèt nèt nada pa kaba ku e gran inhustisia di sklabitut. Pues, mi ta puntra un biaha mas: kende mester konmemorá kiko? Konmemorá indiferensia kisas?

Versíkulo 44 te 46 nos ta lesa ku sklabitut ta OK, basta bo katibunan no ta pertenesé na bo propio tribu. Den tempu ku Hulanda a apliká sklabitut den su kolonianan, nan tabata kumpra katibunan Afrikano entre otro di Afrikanonan mes. Sklabitut tabata normal e tempu ayá, rònt mundu inkluso na Afrika.

Liberalismo
Kontra tur e opreshon mundial aki a surgi na fi n di siglo 18 un movimientu na Europa ku nan tabata yama Liberalismo. E tres lemanan tabata: Libertat, Igualdat i Fraternidat. Tabata e liberalnan blanku Europeo aki ku a kuminsá Revolushon Franses. Nan a basha nan sanger pa logra rekonosimentu di derecho humano. Nan a insistí ku sklabitut mester wòrdu abolí, pasobra e ta kontra derecho humano ku ta basá riba libertat i igualdat. Ta nan a pusha pa demokrasia, dunando tur hende libertat polítiko. E no tabata fásil i hopi hende a muri, inkluso katibu, pero na final
nan a logra stablesé demokrasia i abolí sklabitut. Pues, mi ta bolbe puntra: kende
no mester lubidá kiko?

Ban kaba ku sklabitut di immigrashon
Si e konmemorashonnan aki no ta sirbi niun otro meta ku un sorto di meditashon riba lokual ku niun di nos no mester ripití nunka mas, mi ta di akuerdo kuné. Si ta
asina, laga nos tur presente aki tuma un desishon mental for di awor ku niun di nos nunka lo no diskriminá kontra niun migrante mas. Laga nos komprondé i akseptá ku nan ta hende meskos ku nos i ban lucha kontra e sistema opresivo ku gobièrnu di Boneiru ta apliká kontra nan, kaminda nan mester bai na rudia pa un pèrmit di trabou kada aña, djis pa nan por haña chèns pa mantené nan famia. Djòin nos den e lucha ei, eksaktamente pa motibu ku un hende manera Martis di Catalina Janga lo tabata e promé pa djòin e lucha aki.

Damas i kabayeros, no ta mi intenshon pa ofendé niun hende. Pero ora nos ta papia ku otro, nos mester papia bèrdat. Nos ta skohe kiko nos kier konmemorá i kiko nò. E Alemannan a bisa Hulanda kla kla kaba, ku nan ta fadá ku tur e referensianan na e periodo di Hitler, pasobra si e Hulandesnan tin asina tantu avershon kontra e Alemannan, di kon Alemania ta e promé pais ku Hulanda ta hasi negoshi kuné? E Hulandesnan tambe ta fadá ku tur e referensianan na sklabitut, pasobra si nos tin asina tantu avershon kontra nan, di kon nos kier keda den Reino
anto?

Nos no ta nenga niun realidat
Ta p’esei mi no ta interesá den sklabitut mas. Mi no ta bai asina leu ku sierto Haponesnan ku simplemente ta nenga lokual ku a pasa. E Haponesnan aki ta asina fadá ku tur e konmemorashonnan kontra nan, ku nan a kuminsá nenga tur kos. E Chinesnan ta rabia, pasobra nan ta haña ku Hapon no mag lubidá. China kier pa e Haponesnan pidi diskulpa i bolbe pidi diskulpa i vooral kuminsá paga kompensashon. Ta p’esei e Haponesnan aki a disidí di simplemente nenga tur kos.
E ora ei kisas un dia e Chinesnan lo stòp ku e sistema makabro di ripití e kosnan
malu ku e antepasadonan di Hapon a hasi.

China su aktitut no ta bon. E no tin nada di haber ku rekonsiliashon. E no tin nada di haber ku e presente. Segun mi, un pregunta hopi mas importante ta: Unda nos kier bai? En bes di sinta konmemorá tragedianan di pasado, nos tin ku perkurá ku igualdat i libertat lo ta sigurá den futuro. Pasobra tin un transformashon mundial ta tumando lugá, ku por wèl resultá den un estado polisial pa henter mundu, si nos no ta paga tinu.

Globalisashon; estado polisial?
Globalisashon ta tumando lugá aseleradamente. Nos no por stòp e mas. Tampoko
no ta prudente pa stòp é, pasobra e ta primintí di por mehorá nivel di bida pa tur hende na mundu. Si nos ta hasi’é bon, nos por logra mas igualdat i mas prosperidat pa mas hende. E chèns ei, nos mester tuma.

Pero direkshon ku e proseso a kué ta hopi peligroso. Pa kombatí e asina yamá ‘terorismo’, gobièrnunan rònt mundu, inkluso na Antia, ta debilitando nos derecho- i libertatnan. Gobièrnu a kuminsá penetrá den nos privasidat, chèkeando nos e-mailnan, skuchando nos telefòn i registrando nos transakshonnan bankario. Nan ta kòrtando bo derecho di ekspreshon liber i ta ignorá bo derecho riba un huisio hustu. Por ehèmpel, tin mas ku 300 hende den prizòn na Guantánamo Bay, Cuba, pa mas ku 5 aña kaba, sin niun huisio. Esei ta trabou di Rei George Bush di Merka.

Mientrastantu nos amigu Chavez ta bisa ku e kier stablesé un estado soshalista na
Venezuela, bisando asta ku e kier mira un konfederashon ku Cuba. Pa 50 aña kaba, Cuba ta biba bou di opreshon, kaminda tin miles di prizonero polítiko i kaminda e pueblo ta wòrdu tené pober ku forsa brutu. Si bo kier lanta un partido polítiko na Cuba, derechito pa prizòn bo ta bai, tenzij bo ta sostené Partido Soshalista di Fidel Castro.

Pues nos mester ta alerta kiko ta pasando den presente. Leu ku mai pasado. Nos no por kambi’é mas. Pero nos por siña su lès i hasi algu awe pa evitá opreshon den
futuro. Tin un gran peliger pa libertat i demokrasia na e momentunan aki, tantu di parti di Merka komo di parti di Venezuela. Kòrda bon, soshalismo ta un ideologia mundial. Den pasado Fidel Castro a yega di manda trupanan Cubano na Afrika den
un intento pa stablesé soshalismo ayanan.